“KanKorter” Arnhem – St Jansbeek

Bron: Rob Wolfs …
“Sonsbeek is waarschijnlijk een verbastering van Sint Jansbeek, een sprengenbeek die is aangelegd om diverse watermolens te laten draaien. Arnhem is niet ontstaan langs de Rijn, zoals veel mensen denken, maar langs deze beek.
Een bijzondere wandeling langs de Sint Jansbeek van de bron tot de monding. In de parken Sonsbeek en Zypendaal is de beek een ingewikkeld complex van oude en nieuwe beeklopen, grote vijvers, watervallen, sprengkoppen en kwelplekken. Op deze wandeling zien we ze allemaal. Maar ook oude molenplaatsen, een kasteel en een ijskelder. Het tweede deel van de route gaat door het plantsoen van de Sint Janssingels en daarna door het drukke stadscentrum van Arnhem, waar de beek na lange tijd verborgen te zijn geweest nog maar onlangs weer boven water is gehaald. Natuurlijk ziet het er nu nog wat stenig uit, maar langzamerhand zal de beek zeker een groenere uitstraling krijgen. Met als kers op de pudding de plek waar de beek in de Rijn uitmondt.“

Een hele bekende maar wel geschikte wandeling als het verder bijna overal te nat is om te lopen. Ik parkeer op de plek waar vroeger een jachthuis heeft gestaan – vanwege de slechte staat in 1964 afgebroken – en neem even een kijkje bij de 3 poortwachters.

Drie bijzondere bomen staan aan de rand van park Zypendaal. Deze bomen zijn zo indrukwekkend dat ze ook wel de poortwachters van Arnhem worden genoemd.
Alle drie de bomen zijn tamme kastanjes … de dikste is de meest bijzondere. Die is namelijk de op een na dikste tamme kastanje van Nederland. De stammen zitten vol holtes en kieren.

Wil je meer over de geschiedenis van de landgoederen Zypendaal en Sonsbeek weten … ooit er al eens een heel blog (klik hier) aan gewijd. Vandaag probeer ik me te beperken tot de St Jansbeek.
In verband met makkelijk parkeren start ik bij de kromming bovenaan (zie afbeelding). Arnhem komt als Arneym voor het eerst in 893 voor in de boeken. Het is van oorsprong een boerengehucht dat rondom de plek van de huidige Eusebiuskerk ligt. Die boeren, wellicht wat ambachtslieden en ongetwijfeld ook een priester zijn daar gaan wonen vanwege de aanwezigheid van het stroompje dat we nu kennen als de Sint-Jansbeek of Sonsbeek. Hij ontstaat uit een vijftal bronnen (sprengkoppen) en kwelgebieden in de parken Sonsbeek en Zypendaal.

Terug op de parkeerplaats steek ik de weg over om Park Zypendaal in te lopen. Achter het kasteel langs kom ik de eerste sprengkop (omheind met houtenlatjes) al tegen.

Het pad volgend komen we ook al snel langs de tweede waar een reiger de wacht houdt.

Vanaf hier kan je hem aan weerskanten volgen richting de stad.
De St Jansbeek is van nature niet zo breed maar wordt gevoed door grondwater dat onder druk naar bovenkomt. Het kwelgebied van park Zypendaal en Sonsbeek is een gebied dat bestaat uit o.a. kwelplekken (weilanden – natuurlijke opslagplaatsen voor water), sprengkoppen en watervallen waar molens hebben gestaan. In het algemeen ontstaat een kwel door een ondergrondse waterstroom van een hoger gelegen gebied naar een lager gelegen gebied.

Bij de hoge spoordijk – die ooit (ca 1860) als een nieuwe stadsmuur de stad scheidt van de groene Veluwe – verdwijnt hij onder de grond. Via buizen komt hij uit aan de andere kant van het spoor om voorbij de daarnaast gelegen herenhuizen (ca 1830) te midden van de Jansssingels weer omhoog te komen. Weer even onder het drukke stadscentrum door tot aan de Beekstraat waarvandaan hij tot aan de Rijn bovengronds blijft.
Tot de 19e eeuw stroomt de Sint Jansbeek door de stad, maar door alles wat er in terechtkomt wordt het een open riool die de ene na de andere cholera-epidemie veroorzaakt. Bij de derde epidemie overlijden maar liefst 21.000 mensen. Alle reden om de beken dicht te maken.

Ik was in december 2017 bij de opening van de St jansbeek. Midden in een sneeuwstorm maar wat was het druk en gezellig … optredens met muziek en dans, terrasjes etc. Wat ik hier nu zie zijn saaie betonnen bakken zonder enige aankleding. Maar misschien is het het druilerige weer wel dat maakt dat het er niet zo uitnodigend uitziet.

Dwars door de stad terug richting de singels waar ik onder het spoorviaduct door loop naar De Witte Molen (1470) …

In de vroege Middeleeuwen is de Sint Jansbeek de belangrijkste levensader van Arnhem. Niet alleen als watervoorziening … het snel stromende water van de beek drijft ook verschillende watermolens aan. De huidige molen is de laatst overgeblevene van de waterradmolens die aan de Sonsbeek (vroeger geheten Molenbeek of St. Jansbeek) hebben gelegen. Deze molen was in de stroomrichting gezien de vijfde molen op rij langs de beek. Via spaarbekkens werd getracht de watertoevoer naar de molens constant te krijgen. Naast een korenmolen waren er o.a. ook een oliemolen, een papiermolen en een runmolen (gemalen eikenschors voor het looien van leer). Deze molens verdwenen later om ondermeer het landgoed te kunnen verfraaien. De huidige grote en kleine waterval in het park werden ten koste van “De Gelderse Molen” (oliemolen) en “De Sonsbeekse Molen” (papiermolen) aangelegd.
Ook de Bagijne-/Begijnenmolen (video) waar tegenwoordig het Watermuseum in gevestigd is, verdween. De molenaar moest zijn moestuin moest opgeven voor de kweekvijvers en zijn koeienstal voor de bouw van een aquarium ..

.

… een plan van het nog vrij onbekende ontginningsbedrijf … de Heidemij.

… om zo via de andere kant van de St Jansbeek mijn rondje af te maken.

Al met al een prima tijdverdrijf voor zo maar een dinsdagochtend.